Het gedachtegoed van dienend leiderschap is al duizenden jaren oud. Een Chinese filosoof Lao-Tzu heeft 2500 jaar geleden de essentie van dienend leiderschap beschreven. Ook Plato heeft 2400 jaar geleden al een systeem van ethiek bedacht gebaseerd op deugden. Hij heeft de vier deugden geformuleerd als basis voor een goed leven: moed, rechtvaardigheid, maat en wijsheid die getuigen van dienend leiderschap. Het antwoord van Aristoteles op de vraag naar de essentie van het leven was: ”Anderen dienen en goed doen’’. In de westerse traditie is Jezus het voorbeeld van een dienend leiderschap avant la lettre. Met zijn uitspraak in Mattheüs 20: 28 ”Ik ben niet gekomen om gediend te worden, maar om te dienen’’, maakte Jezus dienstbaarheid tot een centraal begrip in het christendom. (iv) Het concept van dienend leiderschap richt zich op het vervullen van de behoefte van volgers en niet op de behoefte van de leider. Veel kenmerken van dienend leiderschap gaan over deugden en ‘goed leven’ en zijn terug te vinden in grote religies.

Robert Greenleaf, organisatieadviseur en docent aan de Harvard Business School en de Universiteit van Virginia, maakte dienstbaarheid tot de kern van het fenomeen dienend leiderschap. Het begrip dienend leiderschap bouwt voort op het gedachtegoed van Greenleaf. Zijn inspiratie voor het idee om twee tegengestelde begrippen van leider en dienaar te verenigen, ontstond toen hij in 1960 het verhaal ‘Reis naar het Morgenland’ van Hermann Hesse las. In dat verhaal gaan leden van een verbond gezamenlijk op reis, op zoek naar het Morgenland. Een van de groepsleden is Leo, de centrale figuur in het verhaal. Als Leo op een dag onverwachts verdwijnt, valt de groep uiteen, wordt de reis afgebroken en verliest de hoofdpersoon in dit verhaal zijn doel in het leven en wordt een zwerver. Na enige tijd wordt Leo door de hoofdpersoon teruggevonden. Daar ontdekte hij dat Leo, die bekend was als dienaar, ook de leider was van de Orde, initiatiefnemer en sponsor van de reis.

De betekenis van het verhaal is volgens Greenleaf dat leiders het dienen van anderen voorop moeten stellen. Voor Greenleaf sprak dit verhaal duidelijke taal – ”de grote leider wordt bovenal gezien als dienaar’’ en ”zijn dienaarschap manifesteert zich in zijn leiderschap”. Het dienen van anderen is wat een leider tot een groot leider maakt, concludeert Greenleaf. Dienend leiderschap is primair gericht op het dienen van de groei en ontwikkeling van anderen. Hij stelt dat de morele basis van een leider gebaseerd is op de motivatie om te dienen, pas daarna volgt de stap van leidinggeven. Hij definieert dienend leiderschap als ”een aangeboren instelling dat men verlangt te dienen, om primair te dienen. Vervolgens komt men er door een bewuste keuze toe om ernaar te streven leiding te geven’’. De beste test voor dienend leiderschap volgens Greenleaf is:”Of zij die gediend worden een groei doormaken als persoon; worden zij, terwijl ze gediend worden, gezonder, wijzer, vrijer, autonomer, nemen hun kansen toe om zelf dienaar te worden?’’ (i)  Dienen en leiden vormen een twee-eenheid. Het verbindingsstreepje tussen dienen en leiden geeft de nauwe verbinding aan tussen beide aspecten en tegelijkertijd de gelijkwaardigheid daartussen.

Nadat Greenleaf de term dienend leiderschap in de literatuur heeft geïntroduceerd, heeft het begrip veel aandacht gekregen. In de literatuur vind je meer dan honderd kenmerken van dienend leiderschap. Geïnspireerd door ideeën van Greenleaf heeft Spears, voormalige CEO van The Robert K. Greenleaf Center for Servant Leadership het gedachtengoed van Greenleaf samengevat in tien kenmerken. Deze kenmerken zijn: luisteren, empathie, helend vermogen, overtuigingskracht, conceptualiseren, vooruitzien, rentmeesterschap, commitment aan de groei van mensen, bouwen aan gemeenschap, bewustzijn. (iii)

Zimmerer en Latham ontwikkelden aan de hand van relevante literatuur (Liden, et al. (ii), Van Dierendonck & Nuijten (v) een gevalideerd conceptueel model van dienend leiderschap, waarin zij de belangrijkste kenmerken van dienend leiderschap samenbrengen en helder rubriceren in vier categorieën, namelijk de individuele kenmerken van dienend leider, activiteiten van dienend leider, gedragingen van dienend leider en resultaten van dienend leiderschap. Het model van Zimmerer en Latham (vii) is een wetenschappelijk model dat voor het eerst in 2015 op de jaarlijkse conferentie van de International Leadership Association in Barcelona is geïntroduceerd. Het model kent 19 kenmerken en 68 sub kenmerken van dienend leiderschap die allemaal een rol spelen in het dagelijks handelen van dienend leiders. Dit model heb ik als basis gebruikt voor mijn promotieonderzoek naar dienend leiderschap bij de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat. (vi

(i) Greenleaf, R. K. (1991). The servant as leader. The Greenleaf Center for Servant Leadership.
(ii) Liden, R. C., Wayne, S. I., Zhan, H., & Henderson, H. (2008). Servant leadership: Development of a multidimensional measure and multi-level assessment. Leadership Quarterly, 19(2). 161-177.
(iii) Spears, L.C., Insights on leadership: services, stewardship, spirit and servant leadership. John Willey& Sons.
(iv) Trompenaars, F., & Voerman, E. (2008). Grenzeloos Leiderschap. Zeven dilemma’s van Servant Leadership in beeld gebracht. Business Contact.
(v) Van Direndonck, D., & Nuijten, I. (2011). The Servant Leadership Survey: Development and Validation of Multidimensional Measure. Journal of Business and Psychology. 26, 249-267. An Integration of Previous Theorizing and Research.
(vi) Vukovic, R. (2022). Van dirigeren naar inspireren. Een kwalitatief onderzoek naar dienend leiderschap bij de Corporate Dienst van Rijkswaterstaat. Promotie onderzoek, Vrije Universiteit Amsterdam.
(vii) Zimmerer, T., & Latham, J.R. (2015). Exploring What it is Like to Work For a Servant Leader: Perspectives of Three Generational Cohort. School of Business. Colorado Technical University. Paper presented at the International Leadership Association Conference 2015.